Eenzaamheid onder ouderen
Iedereen voelt zich weleens eenzaam. De een wat meer dan de ander. Vooral als we ouder worden, lijken we vaker last te hebben van dat gevoel. Een derde van de 75-plussers is dan ook af en toe eenzaam. Soms zelfs zo erg, dat het een slechte invloed heeft op hun gezondheid. Maar hoe ontstaat een gevoel van eenzaamheid? En hoe kunt u een oudere helpen om minder eenzaam te zijn?
Wat is eenzaamheid bij ouderen?
Eenzaamheid is een gevoel van gemis aan een (hechte) emotionele band of contact met anderen. Iemand kan zich sociaal of emotioneel eenzaam voelen. Bij sociale eenzaamheid gaat het om het gemis van sociale contacten en bij emotionele eenzaamheid over het gebrek aan waardevolle relaties. Daarom kunnen een scheiding, het verlies van een partner of een verhuizing ervoor zorgen dat ouderen zich eenzaam voelen. Het kan ook een combinatie zijn van beide vormen. En hoe eenzaam iemand zich voelt, is heel persoonlijk.
Het gevoel van eenzaamheid is ook iets anders dan sociale isolatie. Als we spreken van een sociaal isolement, dan hebben we het over de situatie waarin iemand zich bevindt. De oudere heeft weinig tot geen sociale contacten, wat die persoon eenzaam kan maken. Eenzaamheid is dan ook een gevoel. Dat maakt het moeilijk om te meten én op grote schaal te behandelen. De ene persoon kan zich eenzamer voelen dan de ander. Mannen zijn bijvoorbeeld vaker eenzaam dan vrouwen. Voor mannen is het vaak het gemis aan sociale contacten, terwijl vrouwen vaker last hebben van emotionele eenzaamheid. En over het algemeen neemt het gevoel ook toe met het ouder worden. Rond de leeftijd van 75 jaar voelen we ons eenzamer dan mensen op jongere leeftijd, zo blijkt uit cijfers van het CBS en Volksgezondheidenzorg.info.
Eenzaamheid bij ouderen: de oorzaken
Omdat je pas eenzaam bent als je dat zelf zo ervaart, wordt het ook wel een onzichtbaar probleem genoemd. Niet alleen het gemis aan een partner, maar ook pensionering en werkloosheid kunnen voor een gevoel van eenzaamheid zorgen. Net als geldproblemen, omdat het er vaak voor zorgt dat iemand niet mee kan doen met (sociale) activiteiten. Een groot deel (38%) van de van de ruim 1,9 miljoen zelfstandig wonende 70-plussers is alleenstaand. 13% heeft geen of ver weg wonende kinderen en 9% heeft geen partner en geen kinderen. Vooral in de grote steden is het aantal alleenstaande ouderen hoog. En juist daar is ook een grote piek te zien in het aantal ouderen dat zich eenzaam voelt.
Het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) geeft daarnaast aan dat ook persoonlijke omstandigheden een rol kunnen spelen. Depressieve gevoelens versterken het gevoel van eenzaamheid bijvoorbeeld. Ook een chronische ziekte of lichamelijke beperking zorgt ervoor dat iemand zich eenzaam of zelfs sterk eenzaam kan voelen. Het wordt hierbij dan vooral veroorzaakt door onbegrip vanuit anderen of het niet zelfstandig deel kunnen nemen aan activiteiten Een groot deel van de ouderen krijgt hiermee te maken: ruim 95% van de 75-plussers heeft minstens één (chronische) aandoening. Ouderen hebben daarom een vergrote kans op het ervaren van gevoelens van eenzaamheid.
Het sociaal netwerk speelt een grote rol
Betekenisvolle relaties zijn belangrijk voor de kwaliteit van leven, aldus Jenny Gierveld, emeritus hoogleraar sociologie aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Het sociaal netwerk van iemand speelt dus een belangrijke rol. Dat kan bestaan uit onder andere mantelzorgers, familieleden, vrienden, collega’s en buren; iedereen met wie een sociale relatie aangegaan wordt. Hoe kleiner het sociaal netwerk, hoe groter de kans is dat oudere eenzaam is. Maar als er onderling vertrouwen en ondersteuning is tussen het netwerk en de oudere, is de grootte minder belangrijk.
Gevolgen van eenzaamheid onder ouderen
Iemand die langdurig eenzaam is, kan te maken krijgen met verschillende gezondheidsproblemen. Movisie, het landelijk kenniscentrum voor zorgvraagstukken, ontdekte dat eenzaamheid onder ouderen verschillende symptomen kan veroorzaken. Vooral depressies, verslavingen, hart- en vaatziekten en slaapproblemen komen vaak voor. Korte gevoelens van eenzaamheid zijn niet erg, het wordt pas gevaarlijk als er geen einde komt aan het gevoel. Vaak uit het zich zo dat mensen slecht voor zichzelf zorgen. Een slechte persoonlijke hygiëne, te weinig beweging en te weinig voeding kunnen ervoor zorgen dat geestelijke en lichamelijke klachten ontstaan of verergeren. Het effect van chronische eenzaamheid is zelfs zo heftig, dat het te vergelijken is met het roken van 15 sigaretten per dag. Eenzaamheid wordt ook wel gezien als een neerwaartse spiraal. Als iemand zich eenmaal eenzaam voelt, kunnen de kleinste dingen er al voor zorgen dat die persoon verder vereenzaamt.
Herken eenzaamheid bij ouderen
Bij het herkennen van eenzaamheid, is het belangrijk om goed te letten op de signalen. Movisie maakt onderscheid op vier niveaus: lichamelijke, psychische, sociale en gedragsmatige signalen. Als iemand minder goed voor zichzelf zorgt, een negatief zelfbeeld heeft en mensen op afstand houdt, is de kans groot dat dit veroorzaakt wordt door een gevoel van eenzaamheid. Voorkomen is beter dan genezen. Wacht daarom niet totdat iemand al sterk vereenzaamd is, maar help die persoon al vóór de geplande verhuizing of pensionering.
Initiatieven tegen eenzaamheid
Omdat eenzaamheid door elke oudere anders ervaren wordt, is er geen landelijke oplossing. Er bestaan daarom verschillende initiatieven die zich inzetten om eenzaamheid onder ouderen op te lossen. Eén daarvan is het bieden van maatjes aan eenzame ouderen, zoals het ouderenproject van Stichting Humanitas Rotterdam. Vrijwilligers van de stichting gaan langs bij zelfstandig wonende ouderen die (dreigen te) vereenzamen. De buddy en de eenzame oudere nemen onder andere deel aan activiteiten, zoals een wandeling, een bezoek aan een dierentuin of het drinken van een kopje koffie. Er bestaan nog veel meer initiatieven, zoals Omapost. Een dienst waarbij er kaarten gestuurd kunnen worden naar eenzame ouderen. Op de website een tegen eenzaamheid worden lokale en nationale initiatieven gebundeld.
Eenzame ouderen écht helpen
Om een eenzame oudere te kunnen helpen, is het belangrijk dat dat de oorzaak achterhaald wordt. Soms gaat het om meerdere oorzaken. Het kan helpen om het sociaal netwerk te vergroten. Door de oudere bijvoorbeeld lid te laten worden van een club of vereniging. Ook vrijwilligerswerk, tuinieren en uitstapjes kunnen goede oplossingen zijn. Het is belangrijk dat er goed gekeken wordt naar de oorzaken én de behoeften van de eenzame senior. Dat kan eventueel in goed overleg met hulpverleners, zoals de huisarts of de thuiszorg. Soms is een luisterend oor en hulp bij het accepteren van het verlies al voldoende om de eenzaamheid bij de oudere op te lossen.
Meer over gezondheid